قلعه جلال‌آباد

یکی از قلعه‌های تاریخی منطقه نیشابور

قلعه جلال‌آباد نیشابور

یادگاری تاریخی در منطقه فیروزه

درباره قلعه جلال‌آباد

قلعه جلال‌آباد در روستای جلال‌آباد (فیروزه) از توابع بخش مرکزی شهرستان فیروزه در استان خراسان رضوی قرار دارد. مختصات ثبت‌شده حدود ۳۶٫۲۴۵۲° شمالی، ۵۸٫۶۱۹۱۷° شرقی است.

روستای جلال‌آباد که ظاهراً هم در بخش مرکزی شهرستان فیروزه قرار دارد - یعنی جلال‌آباد و گلستان هر دو در پهنهٔ همان ناحیهٔ فیروزه/تخت جلغاند و در منابع محلی کنار هم ذکر شده‌اند.

آمارِ ثبت‌شده (ویکی‌پدیا / منابع محلی) جمعیت جلال‌آباد را در حدود ۲۰۰–۲۲۰ نفر نشان می‌دهد (بسته به سرشماری/منبع). برای آمار دقیق‌تر باید به سرشماری رسمی مراجعه کرد.

منطقهٔ حوالی نیشابور/فیروزه به معادن فیروزه (سنگ فیروزه) مشهور است؛ تصاویر و گزارش‌هایی از معادن فیروزه در نواحی اطراف وجود دارد که بخشی از منظر و اقتصاد محلی را تشکیل می‌دهد.

توجه کنید که «جلال‌آباد» اسم پرتکراری است: هم محله‌های در داخل شهر نیشابور وجود دارد و هم قلعه‌ای تاریخی به نام قلعه جلال‌آباد در حوالی روستای آهوان (مربوط به دوره قاجار/پهلوی) که در منابع تاریخی ثبت شده.

اهداف بازدید

هدف از این بازدید برداشت کلی از بنا و محیط پیرامون آن، بررسی اولیه از فضاها و بخش‌های مختلف و میزان فرسودگی و خرابی آن بود. در مسیر رسیدن به بنا و قبل از آن، بناهایی مشابه به خود قلعه و هم قدمت با آن مشاهده شد. البته بازدیدی از آن‌ها صورت نگرفت. به احتمال زیاد بخش‌هایی مرتبط با خود قلعه بوده‌اند.

مکان قلعه

اطلاعات مکانی

  • استان: خراسان رضوی
  • شهرستان: فیروزه (غرب نیشابور)
  • بستر اقلیمی: فلات ایران – نیمه‌خشک تا خشک
  • جایگاه منطقه‌ای: بین نیشابور تاریخی و پهنه‌های معدنی فیروزه
  • هویت منطقه: کشاورزی + معدن + روستاهای کم‌تراکم
  • مختصات: ۳۶٫۲۴۵۲° شمالی، ۵۸٫۶۱۹۱۷° شرقی

تحلیل منطقه

۱. موقعیت و بستر کلان (Macro Analysis)

  • استان: خراسان رضوی
  • شهرستان: فیروزه (غرب نیشابور)
  • بستر اقلیمی: فلات ایران – نیمه‌خشک تا خشک
  • جایگاه منطقه‌ای: بین نیشابور تاریخی و پهنه‌های معدنی فیروزه
  • هویت منطقه: کشاورزی + معدن + روستاهای کم‌تراکم

تحلیل مفهومی: سایت در مرز «زیست روزمره روستایی» و «حافظه تاریخی-زمین‌شناختی» قرار دارد.

۲. توپوگرافی و فرم زمین

  • زمین عمدتاً صاف با شیب ملایم
  • شیب‌ها اغلب در راستای شرق–غرب یا شمال‌غرب–جنوب‌شرق
  • نبود عوارض تند → مناسب برای ساخت با حداقل خاک‌برداری

پتانسیل طراحی: امکان طراحی حجم‌های افقی، کشیده و فرو رفته در زمین. استفاده از اختلاف تراز‌های کم برای القای (حرکت تدریجی / مکث).

۳. اقلیم (Climate Analysis)

  • تابستان: گرم و خشک
  • زمستان: سرد، گاهی یخبندان
  • بارندگی: کم، بیشتر در زمستان و بهار
  • رطوبت: پایین
  • تبخیر: بالا

نتیجه معماری: نیاز به سایه، جرز ضخیم، فضاهای نیمه‌باز. اهمیت فضاهای درون‌گرا. طراحی با حداقل سطح شیشه‌ای مستقیم به جنوب و غرب.

۴. تابش خورشید

  • تابش شدید از جنوب و جنوب‌غرب
  • آفتاب مزاحم عصرگاهی (غربی)

راهبرد طراحی: بازسوز‌های کنترل‌شده به جنوب. حداقل بازشو در غرب. ایوان، رواق، سایه‌انداز، دیوار دو‌پوسته.

۵. بادهای غالب

  • بادهای غالب منطقه معمولاً از شمال‌شرق و شرق
  • بادهای سرد زمستانی
  • گرد و غبار فصلی محتمل

راهبرد: حفاظت جبهه شمال‌شرق. استفاده از باد به‌صورت کنترل‌شده برای تهویه طبیعی. حیاط‌های بسته یا نیمه‌بسته.

۶. پوشش گیاهی و منظر

  • پوشش گیاهی کم
  • زمینهای کشاورزی فصلی
  • درختان پراکنده (اغلب کنار قنات یا زمین زراعی)

پتانسیل: منظر باز و افق دور → حس «خلأ، سکوت، بی‌پناهی». امکان خلق تضاد میان طبیعت خشن بیرون و امنیت درون بنا.

۷. بافت انسانی و فرهنگی

  • جمعیت کم
  • بافت روستایی با خانه‌های کم‌ارتفاع
  • مصالح بومی: خشت، آجر، خاک، سنگ

تحلیل هویتی: معماری بومی درون‌گرا، فروتن، کم‌اعدا. بنا نباید «فریاد بزند»، بلکه باید زمزمه کند.

۸. دسترسی و مسیرها

  • دسترسی محلی (جاده روستایی)
  • ترافیک کم
  • سکوت صوتی بالا

فرصت طراحی: تجربه تدریجی ورود. تعریف مسیر → مکث → ورود → کشف.

نگرانی‌های موجود

به نام خدا

مسئولان محترم اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی

با سلام و احترام

بدین‌وسیله بر خود لازم می‌دانیم نگرانی عمیق خود را نسبت به وضعیت یکی از مکان‌های باارزش تاریخی و فرهنگی منطقه (جلال‌آباد، حوالی روستای گلستان از توابع شهرستان فیروزه – نیشابور) ابراز نماییم.

مکانی که به‌واسطه قدمت، عظمت تاریخی و جایگاه فرهنگی خود می‌تواند بخشی از هویت جمعی این سرزمین را روایت کند، متأسفانه امروز در شرایطی قرار گرفته که نه‌تنها شایسته شأن تاریخی آن نیست، بلکه به‌صورت نگران‌کننده‌ای نادیده گرفته شده و به فضایی مخروبه و بی‌ارزش تقلیل یافته است.

این بی‌توجهی سبب شده است که محوطه مذکور، به‌جای آنکه محل حضور پژوهشگران، گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ باشد، به پناهگاهی برای افراد بی‌خانمان و مصرف‌کنندگان مواد مخدر تبدیل شود؛ وضعیتی که به‌طور مستقیم احساس ناامنی و ترس را برای ساکنان روستا و بازدیدکنندگان احتمالی به‌وجود آورده است.

پرسش اساسی این‌جاست که چگونه مکانی با چنین پیشینه و ظرفیت تاریخی، می‌تواند تا این حد از دایره حفاظت، احیا و توجه خارج شود؟ آیا شایسته است که میراثی که می‌تواند عامل هویت‌بخشی، توسعه فرهنگی و حتی اقتصادی منطقه باشد، به‌تدریج به فراموشی سپرده شود؟

بدون تردید، حفاظت از میراث فرهنگی صرفاً حفظ یک بنا یا محوطه نیست، بلکه پاسداری از حافظه تاریخی، امنیت اجتماعی و کرامت زیست‌بوم انسانی یک منطقه است. رسیدگی، ساماندهی و احیای این مکان، می‌تواند ضمن افزایش امنیت، امید و حس تعلق را به جامعه محلی بازگرداند.

از آن مجموعه محترم انتظار می‌رود با نگاهی مسئولانه و آینده‌نگر، نسبت به بررسی وضعیت موجود، جلوگیری از تخریب بیشتر، و تدوین برنامه‌ای مشخص برای حفاظت و احیای این محوطه اقدام شایسته به عمل آورند.

پیشاپیش از توجه و پاسخگویی شما سپاسگزاریم و امیدواریم این یادآوری، گامی هرچند کوچک در مسیر حفظ میراث ارزشمند این سرزمین باشد.

تیم پروژه

در انجام این پروسه ابتدا از استاد گرامی جناب آقای مهدی کوثری کمال تشکر را داریم که بسیار زحمت کشیدند.

دانشجویان این پروژه:

  • یونس مفتوحی
  • متین منصور
  • یگانه شاه آبادی
  • ریحانه شاه آبادی
  • کیمیا سادات حسینی
  • فرانک حاجی آبادی

دانشجویان معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور